วิปัสสนากัมมัฏฐาน

วิปัสสนากัมมัฏฐาน เป็นภาษาบาลี จําแนกออกเป็น ๔ คํา คือ วิ+ปสฺสนา+กมฺม+ฐาน  วิ อุปสัค แปลว่าวิเศษ แจ้ง ต่าง ทิส ธาตุ แปลว่า เห็น แปลง ทิส เป็น ปสุส ประกอบด้วย ปัจจัยและวิภัตติ เป็น ปสุสนา แปลว่า การเห็น เมื่อนําทั้ง ๒ คํามารวมกันจึงเป็น วิปัสสนา ซึ่งแปลว่าการเห็นโดยวิเศษ การเห็นแจ้ง การเห็นด้วยอาการต่างๆ หรือ อาการหลายอย่าง และยังเป็นปัญญาที่เข้าไปเห็นแจ้งรูปนาม พระไตรลักษณ์ อริยสัจ และมรรค ผล นิพพาน วิปัสสนา คือปัญญา กิริยาที่รู้ชัดความวิจัย ความเลือกสรร ความวิจัยธรรม ความกําหนด หมาย ความเข้าไปกําหนด ความเข้าไปกําหนดเฉพาะ ภาวะที่รู้ ภาวะที่ฉลาด ภาวะที่รู้ ละเอียด ความรู้แจ่มแจ้ง ความค้นคิด ความใคร่ครวญ ปัญญาเหมือนแผ่นดิน ปัญญา เครื่องทําลายกิเลส ปัญญาเครื่องนําทาง ความเห็นแจ้ง ความรู้ชัด ปัญญาเหมือนปฏิก ปัญญินทรีย์ ปัญญาพละ ปัญญาเหมือนศาสตรา ปัญญาเหมือนปราสาท แสงสว่างคือปัญญา ปัญญาเหมือนประทีป ปัญญาเหมือนดวงแก้ว ความไม่หลง ความวิจัยธรรม และสัมมาทิฏฐิต

วิปัสสนา หมายถึง การกระทําอันเป็นที่ตั้งแห่งการเห็นแจ้งในขันธ์ ๕ หรือรูปและนาม ที่มาปรากฏทางทวารทั้ง ๖ โดยความเป็นพระไตรลักษณ์ คือ อนิจจัง ความไม่เที่ยง ทุกขัง ความทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ อนัตตา ความไม่เป็นไปตามอํานาจบังคับบัญชาของใคร องค์ธรรม ได้แก่ ปัญญาเจตสิก ปัญญาที่รู้เห็นอย่างนี้จึงจะเรียกว่า “วิปัสสนา”

วิปัสสนากัมมัฏฐาน แปลว่า อารมณ์อันเป็นที่ตั้งแห่งการงานทางใจที่จะให้เห็นแจ้ง ซึ่งมีความหมายว่า ให้เห็นแจ้งรูปนาม ให้เห็นแจ้งไตรลักษณ์ ให้เห็นแจ้งอริยสัจ ให้เห็นแจ้ง มรรค ผล นิพพาน

1. สังขารปริคคัณหก คือ วิปัสสนาญาณที่มีการกําหนดรู้ในสังขารธรรม รูปและนาม
2. ผลสมาปัตติวิปัสสนา คือ วิปัสสนาญาณที่เป็นเหตุให้เข้าผลสมาบัติได้
3. นิโรธสมาปัตติวิปัสสนา คือ วิปัสสนาญาณที่เป็นเหตุให้เข้านิโรธสมาบัติได้

๑. จุฬวิปัสสนา แปลว่าวิปัสสนาน้อยๆ ได้แก่ผู้ลงมือปฏิบัติโดยกําหนดรูปนาม จนเห็นรูปนาม เห็นเหตุปัจจัยของรูปนาม เห็นรูปนาม เป็นของ ไม่เที่ยง มีแต่สิ้นไปหมดไปฝ่ายเดียว เป็นทุกข์ ทนอยู่ไม่ได้ เป็นของน่ากลัว เป็นอนัตตา คือ บังคับบัญชาไม่ได้ และไม่มีสาระแก่นสารอะไรเลย

๒. มัชฌิมวิปัสสนา แปลว่า วิปัสสนาอย่างกลาง ได้แก่ผู้ปฏิบัติตั้งใจอย่างจริงจัง โดยเดินจงกรมบ้าง นั่งกําหนดบ้าง กําหนดเวทนาบ้าง กําหนดจิตบ้าง กําหนดธรรมบ้าง ตาม นัยแห่งพระไตรปิฎก อันมีปรากฏอยู่ในมหาสติปัฏฐานสูตร และเห็นความเกิดดับของรูปนาม คือ ญาณที่ ๔ เป็นต้นไป จนกระทั่งถึงสังขารุเปกขาญาณ คือ ญาณที่ ๑๑

๓. มหาวิปัสสนา แปลว่า วิปัสสนาใหญ่ คือวิปัสสนาที่มีกําลังแก่กล้า สามารถเห็น อริยสัจ ๔ ซึ่งเรียกว่า สัจจานุโลมิกญาณ และสามารถทําลายปุถุโคตรคือโคตรของปุถุชนอัน หนาแน่นไปด้วยกิเลสตัณหาให้เบาบางลงไป รูปนามดับหมด ซึ่งเรียกว่า โคตรภูญาณ ต่อ จากนั้น มรรคญาณก็เกิดขึ้นประหานกิเลสคือ สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาสให้เด็ด ขาดออกไป แล้วปัจจเวกขณญาณก็เกิดขึ้นมาพิจารณากิเลสที่ละที่เหลือ มรรค ผล นิพพาน

อย่างไรก็ตาม แม้พระไตรปิฎกจะให้ความหมายของคําว่าวิปัสสนา ไว้หลายนัยก็ตาม แต่ผู้ปฏิบัติก็ต้องผ่านกระบวนการฝึกวิปัสสนากัมมัฏฐานตามหลักสติปัฏฐาน ซึ่งเป็นพระสูตร ที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้ในพระไตรปิฎก จึงจะสามารถพัฒนาวิปัสสนาปัญญาให้เกิดขึ้นได้ หลักการฝึกเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานนั้น แม้ผู้เข้าฝึกจะมีสมาธิในระดับใดก็ตาม ก็สามารถนํามาเป็นเครื่องมือในการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานได้ แม้แต่จิตที่สงบชั่วขณะ (ขณิกสมาธิ) ก็สามารถนํามาเป็นพื้นฐานในการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานได้ ดังที่ท่านกล่าวไว้ในวิสุทธิมรรค ว่า ปราศจากขณิกสมาธิเสียแล้ว วิปัสสนาย่อมมีไม่ได้ (วิสุทธิ, ฎีกา. ๑/๑๕/๒๑) อีกทั้งผู้ เจริญสมถกัมมัฏฐานจนได้ผลของสมถะในระดับสูง เช่น แสดงฤทธิ์ได้ ก็สามารถนําผลนั้น มาเป็นบาทฐานในการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานได้ด้วย เพราะการได้ฌานสมาบัติจนถึงขนาด แสดงอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ได้นั้น ถ้ายังไม่ผ่านกระบวนการฝึกจิตด้วยหลักวิปัสสนากัมมัฏฐาน จนถึงขั้นบรรลุเป็นพระอรหันต์ ก็ยังไม่ถือว่าได้บรรลุจุดหมายสูงสุดในทางพุทธศาสนา เพราะอิทธิฤทธิ์ต่างๆ เป็นสิ่งที่เสื่อมสลายไปได้เสมอ ในกรณีที่เกิดกับคนยังมีกิเลสอยู่ พระพุทธศาสนาถือว่า การฝึกฝนอบรมจิตให้เกิดปัญญาตามกระบวนการวิปัสสนากัมมัฏฐาน ถึงขนาดทําลายกิเลสได้เป็นสิ่งที่สําคัญที่สุด เพราะการฝึกฝนอบรมจิตนี้ย่อมจะทําให้ความ ไม่รู้ (อวิชชา) หายไป เปรียบเหมือนแสงสว่างทําให้ความมืดหายไปด้วย จิตของปุถุชนโดย ปกติย่อมหนาแน่นไปด้วยกิเลส เมื่อได้รับการชําระโดยกระบวนการวิปัสสนากัมมัฏฐานแล้ว สภาพจิตก็จะบางเบาจากกิเลส เปลี่ยนไปในทางที่ดี จนบรรลุเป็นพระอริยบุคคลชั้นพระอรหันต์ ซึ่งเป็นชีวิตในอุดมคติของพระพุทธศาสนา ดังนั้น เราจึงสามารถกล่าวได้ว่าพระอริยบุคคล จะต้องผ่านการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน (สติปัฏฐาน) มาแล้วทั้งนั้น

ผู้บรรลุมรรค ผล นิพพาน นั้นมีอยู่ ๒ ประเภท คือ สุกขวิปัสสกะ (วิปัสสนายานิกะ) และ ฌานลาภิบุคคล (สมถยานิกะ)

1. สุกขวิปัสสกบุคคล (วิปัสสนายานิกะ) เป็นผู้มีวิปัสสนาญาณอันแห้งแล้งจาก โลกียฌาน คือ พระอริยบุคคลจําพวกนี้ไม่ได้เจริญสมถภาวนาจนเกิดฌานจิตมาแต่ก่อนเลย แต่เริ่มเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานอย่างเดียวจนเป็นพระอริยบุคคล ที่เรียกว่า ปัญญาวิมุตติ
2. ฌานลาภิบุคคล (สมถยานิกะ) คือผู้ที่ได้เจริญสมถกัมมัฏฐานจนเกิดฌานจิตมี ปฐมฌานเป็นต้นมาก่อนแล้ว เป็นฌานลาภีบุคคลมาแล้ว จึงได้ใช้ฌานเป็นบาทเพื่อมาเจริญตามแนวสติปัฏฐาน ๔ หรือ วิปัสสนากัมมัฏฐานต่อจนได้สําเร็จเป็นพระอริยบุคคลที่เรียกว่า เจโตวิมุตติ

ประโยชน์ของการปฏิบัติวิปัสสนามี ๑๐ อย่าง คือ

1. สามารถกําจัดกิเลสต่างๆ อันเป็นต้นเหตุของความทุกข์ ความเดือดร้อนต่างๆ ลงได้
2. มีความทุกข์น้อยลง และมีความสุขมากขึ้น
3. คลายความยึดมั่น ในสิ่งทั้งปวงลงได้ ไม่วุ่นวายเดือดร้อน ไปตามกระแสของโลก
4. มีจิตใจมั่นคงรู้เท่าทันความเป็นจริงของสิ่งทั้งหลาย ไม่ฟูขึ้นหรือยุบลง ด้วยอํานาจโลกธรรม
5. มีความเห็นแก่ตัวน้อยลง แต่บําเพ็ญประโยชน์เพื่อผู้อื่นมากขึ้น
6. จิตใจมีคุณธรรมหรือมีคุณภาพสูงขึ้นตามขั้นของการปฏิบัติ
7. สามารถเข้านิโรธสมาบัติ อันเป็นความสุขขั้นสูงในปัจจุบันภพได้
8. สามารถบรรลุความเป็นอริยบุคคล อันเป็นบุญเขตของโลก
9. ย่อมได้ดื่มรสแห่งอริยผล อันเกิดจากการพ้นจากอํานาจของกิเลสได้
10. การปฏิบัติสติปัฏฐาน ๔ หรือวิปัสสนากัมมัฏฐาน จะเป็นเหตุให้ได้บรรลุผลอย่างใดอย่างหนึ่ง คือบรรลุอรหัตตผลในปัจจุบัน แต่ถ้ายังมีเชื้อเหลือ ก็จะได้บรรลุความ เป็นพระอนาคามี (ผู้ไม่กลับมาเกิดในโลกนี้อีก) ภายใน ๗ ปี หรือลดลงมาโดยลําดับถึงภายใน ๗ วัน

วิปัสสนาภูมิ คือ ธรรมทั้งหลายอันแยกประเภทเป็น ขันธ์ อายตนะ ธาตุ อินทรีย์ สัจจะ และปฏิจจสมุปบาท

๑. สมถปุพพังคมวิปัสสนา วิปัสสนามีสมถะนำหน้า (เรียกเต็มว่า สมถปุพพังคมวิปัสสนาภาวนา การเจริญวิปัสสนาโดยมีสมถะนำหน้า)

๒. วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ สมถะมีวิปัสสนานำหน้า (เรียกเต็มว่า วิปัสสนาปุพพังคมสมถภาวนา การเจริญสมถะโดยมีวิปัสสนานำหน้า)

๓. ยุคนัทธสมถวิปัสสนา สมถะและวิปัสสนาเข้าคู่กัน (เรียกเต็มว่า สมถวิปัสสนายุคนัทธภาวนา การเจริญสมถะและวิปัสสนาควบคู่ไปด้วยกัน)

๔. ธัมมุทธัจจวิคคหิตมานัส วิธีปฏิบัติเมื่อจิตถูกชักให้เขวด้วยธรรมุธัจจ์ คือความฟุ้งซ่านธรรม หรือตื่นธรรม (ความเข้าใจผิดยึดเอาผลที่ประสบในระหว่างว่าเป็นมรรคผลนิพพาน)

วิธีทั้งสี่นี้สรุปจากมรรค ๔ แบบ (ในที่นี่ยกมาแนะนำ ๓ แบบ) ซึ่งเกิดขึ้นจากการปฎิบัติ ๓ อย่าง ดังที่พระอานนท์ได้แสดงไว้ดังนี้

“อาวุโสทั้งหลาย ภิกษุหรือภิกษุณีรูปหนึ่งรูปใดก็ตาม จะพยากรณ์อรหัตตผลในสำนักของข้าพเจ้า ก็ย่อม (พยากรณ์) ด้วยมรรค ๔ ทั้งหมด หรือด้วยมรรคใดมรรคหนึ่งบรรดามรรค ๔ เหล่านี้ กล่าวคือ :-

“๑. ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เจริญวิปัสสนาอันมีสมถะนำหน้า, เมื่อเธอเจริญวิปัสสนาอันมีสมถะนำหน้าอยู่ มรรคเกิดขึ้น, เธอเสพคุ้น เจริญ ทำให้มาก ซึ่งมรรคนั้น, เมื่อเธอเสพคุ้น เจริญ ทำให้มาก ซึ่งมรรคนั้น สังโยชน์ทั้งหลายย่อมถูกละได้ อนุสัยทั้งหลาย ย่อมสิ้นไป

“๒. อีกประการหนึ่ง ภิกษุเจริญสมถะอันมีวิปัสสนานำหน้า, เมื่อเธอเจริญสมถะอันมีวิปัสสนานำหน้าอยู่ มรรคเกิดขึ้น, เธอเสพคุ้น เจริญ ทำให้มาก ซึ่งมรรคนั้น, เมื่อเธอเสพคุ้น เจริญ ทำให้มาก ซึ่งมรรคนั้น สังโยชน์ทั้งหลายย่อมถูกละได้ อนุสัยทั้งหลายย่อมสิ้นไป

“๓. อีกประการหนึ่ง ภิกษุเจริญสมถะและวิปัสสนาควบคู่กัน, เมื่อเธอเจริญสมถะและวิปัสสนาควบคู่กันอยู่ มรรคเกิดขึ้น, เธอเสพคุ้น เจริญ ทำให้มาก ซึ่งมรรคนั้น, เมื่อเธอเสพคุ้น เจริญ ทำให้มาก ซึ่งมรรคนั้น สังโยชน์ทั้งหลายย่อมถูกละได้ อนุสัยทั้งหลายย่อมสิ้นไป

ข้อที่ ๑ วิปัสสนามีสมถะนำหน้า คัมภีร์ปฏิสัมภิทามัคค์ อธิบายความหมายว่า (เบื้องแรก) จิตมีอารมณ์หนึ่งเดียว ไม่ซ่านส่าย มีสมาธิเกิดขึ้น ด้วยอำนาจเนกขัมมะ (ความคิดสลัดออก ไม่โลภ ไม่พัวพันในกาม) ก็ดี ด้วยอำนาจอพยาบาท (คิดเมตตา) อาโลกสัญญา (ทำใจนึกถึงแสงสว่าง ไม่ให้ง่วงเหงา) อวิกเขปะ (ความไม่ฟุ้งซ่านปราศจากอุทธัจจะ) ธรรมววัตถาน (การกำหนดข้อธรรม ซึ่งทำให้ไม่มีวิจิกิจฉา) ญาณ (ความรู้) ปราโมทย์ (ความแช่มชื่นใจ) ก็ดี ด้วยอำนาจปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตฌาน ด้วยอำนาจอากาสานัญจายตนสมาบัติ วิญญาณัญจายตนสมาบัติ อากิญจัญญายตนสมาบัติ เนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติ ก็ดี ด้วยอำนาจกสิณ ๑๐ ก็ดี อนุสติ ๑๐ อสุภะ ๑๐ หรือ วิธีปฏิบัติต่าง ๆ เกี่ยวกับอานาปานสติ ๓๒ รายการ ก็ดี ไม่ว่าอย่างหนึ่งอย่างใดก็ตาม (ครั้นแล้ว) เกิดปัญญามองเห็นแจ้งซึ่งธรรมทั้งหลายที่เกิดแล้วในสมาธินั้น ๆ ว่าเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา อย่างนี้เรียกว่า สมถะมาก่อน วิปัสสนามาหลัง คือเป็น สมถปุพพังคมวิปัสสนา

อรรถกถาอธิบายให้เข้าใจง่ายขึ้นอีกว่า ตามวิธีปฏิบัติอย่างที่ ๑ นี้ ผู้ปฏิบัติทำสมถะคือสมาธิให้เกิดขึ้นก่อน จะเป็นอุปจารสมาธิหรืออัปปนาสมาธิก็ได้ จากนั้นจึงพิจารณาสมถะหรือสมาธินั้น (ไม่ว่าจะเป็นอุปจารสมาธิหรือฌานสมาบัติชั้นใดก็ตาม) กับทั้งธรรมอื่น ๆ ทั้งหลายที่ประกอบร่วมกับสมาธินั้นให้เห็นสภาวะที่เป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น จนอริยมรรคเกิดขึ้น

ข้อที่ ๒ สมถะมีวิปัสสนานำหน้า คัมภีร์ปฏิสัมภิทามัคค์ อธิบายความหมายว่า (เบื้องแรก) วิปัสสนาใช้ปัญญาพิจารณาเห็นสิ่งต่าง ๆ ตามสภาวะที่ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา (ครั้นแล้ว) จิตเกิดความปล่อยวางธรรมทั้งหลายอันปรากฏในวิปัสสนานั้น และยึดเอาภาวะปล่อยวางนั้นเองเป็นอารมณ์ จิตจึงมีภาวะอารมณ์หนึ่งเดียว ปราศจากความซัดส่าย มีสมาธิอย่างนี้เรียกว่า วิปัสสนามาก่อน สมถะมาหลัง คือเป็น วิปัสสนาปุพพังคมสมถะ

ขยายความตามอรรถกถาว่า ผู้ปฏิบัติยังมิได้ทำสมถะให้เกิดขึ้นเลย แต่มาพิจารณาเห็นแจ้งอุปาทานขันธ์ ๕ ตามสามัญลักษณะที่เป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น อันนับว่าเป็นวิปัสสนา พอวิปัสสนาเต็มเปี่ยมดี จิตก็จะเกิดภาวะมีอารมณ์หนึ่งเดียว (= เป็นสมาธิ) ขึ้น โดยมีความปล่อยวางธรรมทั้งหลายที่เกิดในวิปัสสนานั้นเองเป็นอารมณ์ อันนับว่าเป็นสมถะ เมื่อปฏิบัติโดยวิธีนี้ อริยมรรคก็เกิดขึ้นได้เช่นเดียวกัน

อย่างไรก็ตาม อรรถกถาสรุปว่า ไม่ว่าจะเจริญวิปัสสนาโดยมีสมถะนำหน้า หรือเจริญสมถะโดยมีวิปัสสนานำหน้าก็ตาม เมื่อถึงขณะที่อริยมรรคเกิดขึ้น ทั้งสมถะและวิปัสสนาจะต้องเกิดขึ้นด้วยกันอย่างควบคู่เป็นการแน่นอนเสมอไป ที่เป็นเช่นนี้ เพราะว่าโดยหลักพื้นฐานแล้ว สมถะและวิปัสสนาก็คือองค์ของมรรคนั่นเอง วิปัสสนาได้แก่สัมมาทิฏฐิและสัมมาสังกัปปะ สมถะได้แก่องค์มรรคที่เหลืออีก ๖ ข้อ ซึ่งเป็นธรรมดาอยู่แล้วที่องค์มรรคเหล่านี้จะต้องเกิดขึ้นพร้อมกันในขณะบรรลุอริยภูมิ

ข้อ ๓ สมถะและวิปัสสนาเข้าคู่กัน คัมภีร์ปฏิสัมภิทามัคค์ อธิบายความหมายว่า ผู้ปฏิบัติเจริญสมถะและวิปัสสนาควบคู่กันไปโดยอาการ ๑๖ เช่น โดยอรรถแห่งอารมณ์เป็นต้น ยกตัวอย่าง เมื่อละอุทธัจจะ (ความฟุ้งซ่าน) ก็เกิดสมาธิกล่าวคือภาวะที่จิตมีอารมณ์หนึ่งเดียว ไม่พล่านส่าย ซึ่งมีนิโรธ เป็นอารมณ์ (พร้อมกันนั้น) เมื่อละอวิชชา ก็เกิดวิปัสสนาคือการตามดูรู้เห็นแจ้ง ซึ่งมีนิโรธเป็นอารมณ์อย่างนี้เรียกว่าทั้งสมถะและวิปัสสนามีกิจเดียวกัน เป็นควบคู่กัน ไม่เกินกัน โดยอรรถแห่งอารมณ์

สำหรับข้อที่สามนี้ อรรถกถาสร้างคำอธิบายเป็นรูปแบบมากขึ้น โดยบรรยายว่า การเจริญสมถะวิปัสสนาควบคู่กัน มิใช่หมายความว่าทำทั้งสองอย่างพร้อมกันทีเดียว เพราะเราไม่สามารถพิจารณาสังขารด้วยจิตเดียวกันกับที่เข้าสมาบัติ คำว่าเจริญสมถะวิปัสสนาควบคู่กัน หมายความว่า เข้าสมาบัติถึงไหน ก็พิจารณาสังขารถึงนั่น พิจารณาสังขารถึงไหน ก็เข้าสมาบัติถึงนั่น กล่าวคือ เข้าปฐมฌาน ออกจากปฐมฌานแล้ว พิจารณาสังขาร ครั้นพิจารณาสังขารแล้ว ก็เข้าทุติยฌาน ออกจากทุติยฌานแล้ว พิจารณาสังขารอีก ครั้นพิจารณาแล้ว เข้าตติยฌาน ฯลฯ อย่างนี้เรื่อยไปตามลำดับจนเข้าเนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติ ออกจากเนวสัญญานาสัญญายตนะแล้ว ก็พิจารณาสังขารอีก อย่างนี้เรียกว่าเจริญสมถะวิปัสสนาควบคู่กันไป ตัวอย่างสำคัญที่ท่านกล่าวถึงคือ พระสารีบุตร ซึ่งได้เจริญสมถะและวิปัสสนาเข้าคู่กันมาตั้งแต่ปฐมฌานจนตลอดบรรลุมรรคผล

ปัญญินทรีย์เจตสิก คือ ปัญญา เป็นเจตสิกที่ความรู้เป็นใหญ่ เป็นประธาน เพราะเหตุนั้นจึงชื่อว่าปัญญินทรีย์ ปัญญา คือ ความรู้โดยประการ คือ หยั่งรู้เกี่ยวกับประการไม่เที่ยง เป็นต้น ปัญญานั้น นั่นแหละเป็นอินทรีย์ เพราะประกอบด้วยความเป็นใหญ่ในการหยั่งรู้สภาวธรรมตามความเป็นจริง

ปัญญินทรีย์เจตสิก หรือ ปัญญาเจตสิก มีความหมายว่า รู้โดยประการคือหยั่งรู้ เกี่ยวกับประการไม่เที่ยง เป็นต้น ปัญญานั้นนั่นแหละเป็นอินทรีย์ เพราะประกอบด้วยความเป็นใหญ่ในการหยั่งรู้สภาวธรรมตามความเป็นจริง

1. กัมมสกตาปัญญา ปัญญาที่รู้ว่า กรรมเป็นสมบัติของตน
2. วิปัสสนาปัญญา ปัญญาที่รู้ขันธ์ ๕ รูปนาม เป็น อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา
3. โลกุตตรปัญญา ปัญญาที่รู้แจ้งแทงตลอดในอริยสัจจ ๔

กัมมัสสกตาปัญญาและวิปัสสนาปัญญา จัดว่าเป็นโลกียปัญญา คือ ปัญญาที่ เกี่ยวข้องกับการรู้โลกียอารมณ์ มี รูปารมณ์ เป็นตันตามความเป็นจริง ซึ่งได้แก่ปัญญาเจตสิก ที่ประกอบกับกามาวจรโสภณญาณสัมปยุตตจิต ๓๒ ดวง และมหัคคตจิต ๒๗ ดวง

ส่วนโลกุตตรปัญญานั้น เป็นปัญญาที่ไม่เกี่ยวกับการรู้โลกียอารมณ์ แต่เป็นการรู้พระนิพพานเป็นอารมณ์ ซึ่งเป็นอารมณ์พิเศษ ที่พ้นจากการปรุงแต่งใด ๆ ในโลก ได้แก่ ปัญญาเจตสิกที่ประกอบกับโลกุตตรจิต ๘ หรือ ๔๐ ดวง

ภาวนามยปัญญา ปัญญาเกิดจากการอบรม หมายถึง ปัญญาที่เกิดจาก การเจริญภาวนา ได้แก่ "สมถภาวนา" คือ การเจริญสมาธิจนกระทั่งฌานจิตเกิด เรียกว่า "ฌานสัมมาทิฏฐิ" และ"วิปัสสนาภาวนา" คือการเจริญวิปัสสนานา จนกระทั่งได้เห็นความเป็นไปของรูปนามขันธ์ ๕ ตามความเป็นจริง โดยกฎแห่งไตรลักษณ์ คือ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา และสามารถทำลายกิลสที่เป็นเหตุให้ยึดมั่นในความคิดความเห็นว่า เป็นตัว เป็นตนเสียได้ เรียกว่า "วิปัสสนาสัมมาทิฏฐิ" กระทั่งบรรลุถึงมัคคญาณสามารถประหาณอนุสัยกิเลสได้เด็ดขาด ตามกำลังแห่งมรรคแต่ละชั้นเรียกว่า "มัคคสัมมาทิฏฐิ" ต่อไปด้วยผลญาณ เรียกว่า "ผลสัมมาทิฏฐิ" และจบลงด้วย "ปัจจเวกขณญาณ" เรียกว่า "ปัจจเวกขณสัมมาทิฏฐิ"

1. เหตุที่ทำให้เกิด กัมมสกตาปัญญา มี ๑๐ ประการ เรียกว่าสัมมาทิฐิ ๑๐ มีการเห็นว่า การให้ทานย่อมได้รับผลดีมีประโยชน์ เป็นต้น
2. เหตุที่ทำให้เกิด วิปัสสนาปัญญา ได้แก่ องค์คุณของวิปัสสนา ๓ ประการคือ อาตาปี สติมา สัมปชาโน ที่ทำการพิจารณาวิปัสสนาภูมิ ๖ ( ขันธ์ อายตนะ ธาตุ อินทรีย์ สัจจะ และปฏิจจสมุปบาท ) ให้เห็นโดยความเป็นแต่สภาพ รูปนาม ไม่ใช่สัตว์บุคคลตัวตนเราเขา จนวิปัสสนาญาณเกิดโดยลำดับ
3. เหตุที่ทำให้เกิดโลกุตตรปัญญา ได้แก่ วิปัสสนาญาณที่เกิดขึ้นโดยลำดับ จนถึงมรรคญาณ ผลญาณเกิดขึ้น

1. อาตาปี คือ ความเพียร เป็นเครื่องเผากิเลสทั้งหลายให้เร่าร้อน ทนอยู่ไม่ได้และความบากบั่นในการเพ่งพิจารณาอารมณ์รูปนามในวิปัสสนาภูมิโดยมิให้เกิดความท้อแท้เบื่อหน่าย
2. สติมา คือ ความมีสติระลึกรู้สึกรู้เท่าทันสภาพของอารมณ์วิปัสสนาภูมินั้น มิให้หลุดไปจากปัจจุบันอารมณ์ และมิให้กิเลสเข้าครอบงำได้
3. สัมปชาโน คือ ปัญญาความรู้ตัวทั่วพร้อมในสภาพของอารมณ์ที่เป็นวิปัสสนาภูมินั้น โดยความเป็นเหตุเป็นผล และเป็นแต่สภาพรูปธรรมนามธรรม มิใช่สัตว์ บุคคล ตัวตน เราเขา แต่อย่างใด

โลกุตตรจิต เป็นจิตที่เกิดสืบเนื่องมาจากมหากุศลจิต ที่เกิดจากการเจริญวิปัสสนาภาวนา ซึ่งมีสภาวะของรูปนามเป็นอารมณ์ จนเกิดความเห็นแจ้งในสภาพแห่งรูปนามนั้นอันมีความเป็นไปตามกฎแห่งไตรลักษณ์ คือ ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา มีการเกิดขึ้น มีการเปลี่ยนแปลงไปอยู่เสมอ ทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ ทั้งไม่สามารถบังคับบัญชาให้อยู่ในอำนาจได้ หรือไม่อยู่ในความบงการของใครหรือสิ่งใด ๆ ทั้งสิ้น ย่อมเป็นไปตามเหตุตามปัจจัยของตนอยู่เนืองนิตย์ เมื่อเห็นแจ้งอย่างนี้แล้ว จึงเกิดความเบื่อหน่าย เมื่อเบื่อหน่ายแล้ว ย่อมคลายความกำหนัดยินดีในรูปนามนั้น เมื่อคลายกำหนัดได้แล้ว ย่อมปรารถนาความหลุดพ้นจากสภาพของรูปนามนั้น ย่อมแสวงหาวีธีการหลุดพ้นจากรูปนาม ด้วยการฝึกฝนพัฒนาสติปัญญาของตนให้แก่กล้ายิ่งขึ้นโดยลำดับ จนสามารถเข้าถึงสภาพที่สามารถประหาณอนุสัยกิเลสและรับรู้พระนิพพานเป็นอารมณ์ได้โดยลำดับ ในเวลานั้น จึงเปลี่ยนสภาพจากมหากุศลจิตมาเป็นสภาพของโลกุตตรจิต

มรรคจิต ๔ เป็นการนับตามอำนาจแห่งมรรคที่พระโยคีบุคคลนั้นเจริญวิปัสสนาอย่างเดียวจนได้บรรลุมรรคนั้นแบบธรรมดาไม่มีฌานเกิดร่วมด้วย เรียกว่า สุกขวิปัสสก แปลว่า ผู้เห็นแจ้งแบบแห้งแล้ง ฉะนั้น มรรคจิตแต่ละชั้นนั้น จึงมีเพียงดวงเดียวตามลำดับแห่งมรรค คือ โสดาปัตติมรรคจิต ๑ สกิทาคามิมรรคจิต อนาคามิมรรคจิต ๑ อรหัตตมรรคจิต ๑ รวมเป็นมรรคจิต ๔ ดวง ดังนี้

"มรรคจิต ดวงที่ ๑ โสตาปัตติมัคคจิตตัง" แปลความว่า จิตที่เข้าถึงกระแสแห่งพระนิพพานเป็นครั้งแรก หมายความว่า โสดาปัตติมรรคจิตนี้เกิดขึ้นในขณะที่โสดาปัตติมรรคญาณของติเหตุกบุคคลที่ได้มรรคเป็นครั้งแรกในสังสารวัฏฏ์นี้ เป็นจิตที่เกิดขึ้นในมัคควิถี ซึ่งเกิดขึ้นเพียง ๑ ขณะเท่านั้นแล้วก็ดับลง ทำให้บุคคลนั้น เปลี่ยนจากสภาพความเป็นปุถุชนไปเป็นพระอริยบุคคล นอกจากนี้แล้ว โสดาปัตติมรรคจิตนี้ยังทำการประหาณอนุสัยกิเลส ๒ อย่างได้แก่ ทิฏฐานุสัย ความเห็นผิด และ วิจิกิจฉานุสัย ความลังเลสงสัยให้หมดสิ้นไปจากขันธสันดาน เรียกว่า "สมุจเฉกปทาน" และทำอนุสัยกิเลสที่เหลืออีก ๕ อย่าง [คือ กามราคานุสัย ภวราคานุสัย ปฏิฆานุสัย มานานุสัย และอวิชชานุสัย] ที่เป็นชนิดอปายคมนียะ คือ มีสภาพหยาบสามารถนำไปสู่อบายภูมิได้นั้นให้เบาบางลง เรียกว่า "ตนุกรปหาน" จนไม่สามารถแสดงปฏิกิริยาอย่างหยาบออกมาอันจะเป็นเหตุนำไปสู่อบายภูมิได้อีกต่อไป ฉะนั้น โสดาปัตติมรรคจิตนี้ แม้จะเกิดขึ้นเพียงขณะเดียวก็ตามแต่ก็สามารถทำกิจอันยิ่งใหญ่ให้สำเร็จได้ เปรียบเหมือนสายฟ้าแลบในเวลากลางคืนอันมืดมิด แม้จะแลบเพียงครั้งเดียว ก็ทำให้บุคคลที่กำลังเดินไปในท่ามกลางความมืดนั้นสามารถมองเห็นสิ่งต่าง ๆ รอบข้างได้และสามารถที่จะมองเห็นแนวทางที่จะคลำเดินต่อไปข้างหน้าได้ ข้อนี้ฉันใด โสดาปัตติมรรคจิตนี้ ก็ฉันนั้นเหมือนกัน แม้จะเกิดขึ้นเพียงขณะเดียวก็ตามก็ทำให้บุคคลนั้นได้รู้เห็นสัจธรรมทั้งหลายตามความเป็นจริงโดยไม่ต้องเชื่อตามบุคคลอื่นอีกต่อไป บุคคลผู้เป็นพระโสดาบันนั้นสามารถเป็นที่พึ่งแก่ตนเองได้ในหนทางแห่งพระนิพพานจนถึงจุดหมายสูงสุด คือ ความเป็นพระอรหันต์และเข้าสู่อนุปาทิเสสนิพพาน ด้วยเหตุนี้ โสดาปัตติมรรคจิต จึงชื่อว่า "วิชชูปมาธรรม" แปลว่า ธรรมที่เปรียบประดุจดังสายฟ้าแลบ อนึ่ง พระพุทธองค์ตรัสว่า "โสดาปัตติมรรคนี้ ประเสริฐกว่าการได้เป็นพระเจ้าจักรพรรดิหรือกษัตริย์ผู้ยิ่งใหญ่ในแผ่นดิน" เพราะผู้ที่ได้บรรลุโสดาปัตติมรรคแล้ว จะไม่ต้องเวียนว่ายไปเกิดในอบายภูมิอีกต่อไป เป็นผู้ปิดประตูอบายภูมิได้อย่างเด็ดขาดแล้ว ซึ่งจะเกิดอีกอย่างมากเพียง ๗ ชาติเท่านั้น ก็จะได้บรรลุเป็นพระอรหันต์และเข้าสู่ปรินิพพานไป ส่วนผู้ที่เป็นพระเจ้าจักรพรรดิหรือกษัตริย์ผู้ยิ่งใหญ่ในแผ่นดินนั้น เป็นใหญ่ได้เฉพาะในชาตินั้นเท่านั้น แต่ชาติต่อไปอาจจะไปเกิดในอบายภูมิก็เป็นได้ ทั้งยังต้องเวียนว่ายตายเกิดในสังสารวัฏฏ์อีกยาวนานยังกำหนดที่สิ้นสุดไม่ได้ ด้วยเหตุนี้ ความเป็นพระโสดาบันนั้นจึงมีความยิ่งใหญ่ดังกล่าวมาแล้ว

"มรรคจิต ดวงที่ ๒ สกิทาคามิมัคคจิตตัง" แปลความว่า จิตที่เข้าถึงสภาพของพระนิพพานเป็นครั้งที่ ๒ ทำบุคคลให้เข้าถึงความเป็นผู้ที่จะเวียนมาสู่กามสุคติภูมิอีกเพียงครั้งเดียว หมายความว่า สกิทาคามิมรรคจิตนี้ เกิดขึ้นในขณะที่พระโสดาบันเจริญวิปัสสนาโดยยกรูปนามขึ้นสู่ไตรลักษณ์ หยั่งลงสู่อุทยัพพยญาณ พิจารณาความเกิดขึ้นและความดับไปของรูปนามโดยความเป็นไตรลักษณ์เป็นเบื้องต้น จนวิปัสสนาญาณเกิดขึ้นตามลำดับ คือ อุทยัพพยญาณ ภังคญาณ ภยตูปัฏฐานญาณ อาทีนวญาณ นิพพิทาญาณ มุญจิตุกัมยตาญาณ ปฏิสังขาญาณ สังขารุเปกขาญาณ อนุโลมญาณ โคตรภูญาณหรือโวทานญาณ ต่อจากนั้น สกิทาคามิมรรคญาณก็เกิดขึ้น ๑ ขณะ พร้อมกับการทำลายอำนาจของอนุสัยกิเลสที่เหลือจากโสดาปัตติมรรคญาณได้ประหาณไปแล้วนั้นให้เบาบางลงไปอีก แต่ไม่มีการประหาณโดยสมุจเฉท เพียงแต่ประหาณโดยการทำให้เบาบางลงไปอีก เรียกว่า "ตนุกรปกาน" เท่านั้น และอำนาจแห่งสกิทาคามิมรรคจิตนี้ ย่อมขัดเกลาสภาพของกามธรรมให้เบาบางเหลือน้อยลง จนทำให้บุคคลนั้นจะกลับมาเกิดในกามสุคติภูมิได้อีกเพียงชาติเดียวเท่านั้น ก็จะได้บรรลุพระอนาคามีไปสู่พรหมโลก หรือได้บรรลุเป็นพระอนาคามี และพระอรหันต์แล้วเข้าสู่ปรินิพพานในกามโลกนั้นเลย จึงได้ชื่อว่า "สกิทาคามิมรรค"

"มรรคจิต ดวงที่ ๓ อนาคามิมัคคจิตตัง" แปลความว่า จิตที่เข้าถึงสภาพของพระนิพพานเป็นครั้งที่ ๓ ทำบุคคลให้เข้าถึงความเป็นผู้ที่ไม่ต้องเวียนกลับมาสู่กามโลกอีกแล้ว หมายความว่า อนาคามิมรรคจิตนี้ เกิดขึ้นในขณะที่พระสกิทาคามีบุคคลเจริญวิปัสสนาโดยยกรูปนามขึ้นสู่ไตรลัษณ์ หยั่งลงสู่อุทยัพพญาณเป็นตันไปตามลำดับ [ดังกล่าวแล้วในสกิทาคามิมรรคจิต] จนถึงอนาคามรรคญาณเกิดขึ้น ๑ ขณะ พร้อมกับการประหาณอนุสัยกิเลสอีก ๒ อย่างคือ "กามราคานุสัย" ความกำหนัดในกาม และ "ปฏิฆานุสัย" ความประทุษร้าย ให้หมดไปจากขันธสันดานโดยสิ้นเชิง เรียกว่า "สมุจเฉกปหาน" เมื่อหมดกามราคานุสัยแล้ว จึงทำให้บุคคลนั้น หมดความเยื่อใยในเรื่องของกามหรือเรื่องครอบครัว เป็นผู้มีวิถีชีวิตอยู่ด้วยความเป็นอิสระจากกาม มีชีวิตที่เบาสบาย ไม่หมกมุ่นในเรื่องของกามและเมื่อหมดปฏิมานุสัยแล้ว ก็ทำให้บุคคลนั้นเป็นผู้ไม่มีความกระทบกระทั่งขัดเคืองกับบุคคลอื่น ไม่มีความขัดเคืองในใจตนเองและไม่มีความขัดเคืองต่ออารมณ์ใด ๆ ทำให้เป็นผู้สงบเยือกเย็นไม่ต้องก่อเวรก่อภัยใด ๆ และเป็นผู้ไม่หมกมุ่นอยู่ในเรื่องของสังคม มีอิสระอยู่ผู้เดียว ด้วยเหตุนี้ เมื่อบุคคลนั้นตายแล้ว ถึงแม้จะไม่ได้รูปาวจรปัญจมฌานก็ตาม แต่ก็จะได้ไปเกิดในสุทธาวาสภูมิ ๕ ภูมิใดภูมิหนึ่งแน่นอน เนื่องจากคุณธรรมของความเป็นพระอนาคามีในเรื่องการประหาณกามราคานุสัยและปฏิฆานุสัยนั้นเทียมเท่ากับรูปาวจรปัญจมฌาน เพราะผู้ที่ได้ฌานย่อมข่มกามราคะและปฏิฆะหรือโทสะได้โดยวิกขัมภนปหานต่างกันแต่ว่า อนาคามิมรรคนั้น เป็นการละโดยสมุจเฉกปหาน ไม่มีเกิดขึ้นในสันดานอีกแล้ว ส่วนปุถุชนที่ได้ฌานนั้น อนุสัยกิเลส ๒ ตัวนี้ ยังสามารถกำเริบเกิดขึ้นมาได้อีกและยังไม่พ้นจากกามโลกโดยเด็ดขาดเหมือนพระอนาคามี ด้วยเหตุนี้ มรรคจิตนี้ จึงชื่อว่า "อนาคามิมรรค"

"มรรคจิต ดวงที่ ๔ อรหัตตมัคคจิตตัง" แปลความว่า จิตที่เข้าถึงสภาพของพระนิพพาน เป็นครั้งที่ ๔ ทำให้บุคคลนั้นข้าถึงความเป็นผู้มีอาสวะหมดสิ้นไปจากขันธสันดานแล้ว เรียกว่า "พระขีณาสพ" เป็นผู้ไม่ต้องเวียนว่ายตายเกิดในภพภูมิใด ๆ อีกต่อไปแล้วเรียกว่า "วิวัฏฏคามินีบุคคล" หรือเป็นผู้พ้นขาดแล้วจากจุติและปฏิสนธิ เรียกว่า "อปจยคามีบุคคล" เป็นผู้อยู่จบพรหมจรรย์แล้ว เรียกว่า "วุสิตพรัหมจริยบุคคล" เป็นบุคคลผู้ควรเพื่อการบูชาอย่างสูงสุด เรียกว่า "พระอรหันต์" หมายความว่า อรหัตตมรรคจิตนี้ เกิดขึ้นในขณะที่พระอนาคามีบุคคลเจริญวิปัสสนาโดยยกรูปนามขึ้นสู่ไตรลักษณ์ แล้วหยั่งลงสู่อุทยัพพยญาณเป็นเบื้องตันและเลื่อนขึ้นไปตามลำดับ จนถึงอรหัตตมรรคญาณเกิดขึ้น พร้อมกับการประหาณอนุสัยกิเลสที่เหลืออีก ๓ อย่างคือ "ภวราคานุสัย" ความยินดีในภพ "มานานุสัย" ความถือตัวถือตน และ"อวิชชานุสัย" ความไม่รู้ให้หมดสิ้นไปจากขันธสันดาน เป็นอันหมดสิ้นจากอนุสัยกิเลสทั้งปวง กิเลสอื่น ๆ ก็พลอยหมดสิ้นไปด้วย เพราะอนุสัยกิเลสเป็นต้นตอหรือรากเหง้าของกิเลสทั้งปวง เมื่อต้นตอถูกถอนทิ้งเสียแล้ว ลำต้นและกิ่งก้านสาขาใบดอกผล ก็เป็นอันถูกทำลายไปพร้อมกันด้วย ทำให้บุคคลนั้นไม่ต้องเกิดในภพใหม่อีกต่อไป สังสารวัฏฏ์จึงเป็นอันสิ้นสุดลง เมื่อตายไปแล้ว ก็เข้าสู่อนุปาทิเสส นิพพาน คือ นิพพานที่ไม่มีวิบากและกัมมชรูปเหลืออยู่หรือติดตามไปอีก ได้แก่ การดับสิ้นของรูปนามขันธ์ ๕ อย่างแท้จริงนั่นเอง เพราะไม่มีการเกิดใหม่อีกแล้ว แต่ถ้าเป็นพระโสดาบัน พระสกิทาคามี และพระอนาคามีนั้นยังต้องเกิดในภพใหม่อีก ก็ต้องมีวิบากนามขันธ์และกัมมชรูปเกิดติดตามมาอีก เรียกว่า "สอุปาทิเสส นิพพาน" จนกว่าจะบรรลุเป็นพระอรหันต์และปรินิพพานไปแล้ว จึงเรียกว่า "อนุปาทิเสสนิพพาน" ฉะนั้น มรรคจิตนี้ จึงได้ชื่อว่า "อรหัตตมรรค"