ในวิปัสสนากรรมฐานนี้ การสงเคราะห์วิสุทธิ โดยมี ๗ ประการ คือ ๑. สีลวิสุทธิ ๒. จิตตวิสุทธิ ๓. ทิฏฐิวิสุทธิ ๔. กังขาวิตรณวิสุทธิ ๕. มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ ๖. ปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธิ ๗. ญาณทัสสนวิสุทธิ

สมถภาวนา “กิเลเส สเมตติ สมโถ” ธรรมใดทําให้กิเลสมีกามฉันทนิวรณ์ เป็นต้น สงบลง ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่า สมถะ ได้แก่สมาธิ คือ เอกัคคตาที่ใน มหากุศลจิต ๘ และ รูปาวจรปฐมฌานกุศลจิต ๑

สําหรับธรรมที่เป็นปัจจยุปบันนั้น เป็นปรมัตถ์โดยส่วนเดียวทั้ง ๒ นัย คําว่า ปัจจยะ หรือปัจจัยนั้น หมายความว่า เป็นเหตุของผลที่เกี่ยวเนื่องด้วยเหตุนั้นๆ

แสดงการรวบรวมธรรมที่มีสภาพเข้ากันได้ ที่เรียกว่า สมุจจยสังคหะ นั้น เป็นหมวดๆ มี ๔ หมวดด้วยกัน คือ ๑. อกุศลสังคหะ, ๒. มิสสกสังคหะ, ๓. โพธิปักขิยสังคหะ, ๔. สัพพสังคหะ

นิพพาน เป็นธรรมชาติที่สงบจากรูปนามขันธ์ ๕ การที่เป็นเช่นนี้ก็เพราะว่า นิพพานนี้เป็นธรรมชาติที่พ้นจากตัณหาอย่างเด็ดขาคนั้นเอง ธรรมชาติใดย่อมพ้นจากตัณหาที่ชื่อว่า วานะ อันเป็นเครื่องร้อยภพน้อยภพใหญ่ให้ติดต่อกันอย่างเด็ดขาด ฉะนั้นธรรมชาตินั้นชื่อว่า นิพพาน (หรือ) วัฏฏทุกข์ และความเดือดร้อนต่างๆ ย่อมไม่มีในนิพพานนี้ ฉะนั้น ธรรมชาติที่เป็นที่คับแห่งวัฏฏทุกข์ และความเดือดร้อนต่างๆ นี้ชื่อว่า นิพพาน

รูป เป็นธรรมชาติที่มีการผันแปรเปลี่ยนแปลงสลายไป (รูปฺปนลกฺขณํ) ในเมื่อได้กระทบกันกับเหตุที่ไม่ถูกกันขึ้น เหตุที่ไม่ถูกกันนั้นเรียกว่า วิโรธิปัจจัย ได้แก่ ความเย็น, ร้อน, หิวข้าว, กระหายน้ำ, ยุง, ริ้น, เหลือบ, ไร, ลม, แดด, งูกัด, ตะขาบต่อย, แมลงป่องต่อย เหล่านี้เป็นต้น ดังมีวจนัตถะว่า สีตุณํหาทิวิโรธิปจฺจเยหิ รุปฺปตีติ = รูป ธรรมชาติใดย่อม เปลี่ยนแปลงสลายไปเพราะวิโรธิปัจจัย มีความเย็น ร้อน เป็นต้น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า รูป

สำหรับผู้ที่จะต้องตายด้วยเหตุ ๔ ประการนั้นแหละ ประการใดประการหนึ่ง เมื่อเวลาใกล้จะตาย กุศลกรรมหรืออกุศลกรรมซึ่งให้เกิดปฏิสนธิในภพหน้าที่เป็นไปเหมือนกับการแสดงตัวให้เด่นชัดตรงหน้ามาปรากฏเหมือนอยู่ในที่เฉพาะหน้าก็ดีกรรมนิมิต

คําว่า “กรรม” หมายความว่าการกระทําที่เกี่ยวด้วยกาย วาจา ใจ ทั้งทางดี และทางไม่ดี ชื่อว่ากรรม หรือธรรมชาติที่ให้สําเร็จการกระทํานั้นๆ ชื่อว่ากรรม

ชื่อของปฏิสนธิมี ๔ ประการคือ อปายปฏิสนธิ ๑ กามสุคติปฏิสนธิ ๑ รูปาวจรปฏิสนธิ ๑ อรูปาวจรปฏิสนธิ ๑

ในบรรดาจตุกกะ ๔ ประการเหล่านั้น ชื่อว่า ภูมิ ๔ ได้แก่ อบายภูมิ ๑ กามสุคติภูมิ ๑ รูปาวจรภูมิ ๑ อรูปาวจรภูมิ ๑ รวมเป็นภูมิ ๔

ปวัตติสังคหะ การรวบรวมความเป็นไปแห่ง จิต เจตสิก ในปฏิสนธิกาล และปวัตติกาล รวมทั้งภูมิและบุคคล ตามสมควร, ปฏิสนธิกาล คือ อุปปาทักขณะ ของปฏิสนธิจิต, ปวัตติกาล คือ ตั้งแต่ฐีติขณะของปฏิสนธิจิต เป็นต้น จนถึงจิตที่ เกิดก่อนจุติจิต หรือตั้งแต่ฐีติขณะของปฏิสนธิจิตเป็นต้นมา จนถึงฐีติขณะของจุติจิต

คําว่า ปกิณณกะ แปลว่า เรี่ยรายโดยทั่ว ๆ ไป ฉะนั้น คําว่า ปกิณณกสังคหะ จึงแปลว่า การแสดงสงเคราะห์จิตเจตสิกโดย เรี่ยรายทั่วไป คือ แสดงสงเคราะห์โดย เวทนาบ้าง เหตุบ้าง กิจจ์บ้าง ทวารบ้าง อารมณ์บ้าง วัตถุบ้างเหล่านี้

เจตสิก เป็นธรรมชาติที่อาศัยจิตเกิด เจตสิกที่อาศัยจิตเกิดขึ้นนี้ ต่างกันกับต้นไม้ที่ต้องอาศัยพื้นแผ่นดินเกิดขึ้น เพราะว่าพื้นแผ่นดินกับต้นไม้นั้น พื้นแผ่นดินเป็นฐานอาธาระส่วนต้นไม้เป็นฐานีอาเธยยะ สําหรับจิตและเจตสิกนั้น จิตเป็นนิสสยะ เจตสิกเป็นนิสสิตะ เหมือนกันกับอาจารย์และลูกศิษย์ ทั้งนี้ก็เพราะว่า เจตสิกทั้งหลายจะรู้อารมณ์ได้ก็เพราะอาศัยจิตเป็นหัวหน้า

จิต หมายถึง ธรรมชาติที่รู้อารมณ์ ดังวจนัตถะแสดงว่า “อารมฺณํ จินฺเตตีติ = จิตฺตํ” แปลความว่า ธรรมชาติใดย่อมคิด ธรรมชาตินั้นชื่อว่าจิต หมายความว่า เป็น ธรรมชาติที่ได้รับอารมณ์อยู่เสมอทางทวาร ๖