พระขานุโกณทัญญเถระ : ผู้นิ่งดุจตอไม้

โย จ วสฺสสตํ ชีเว ทุปฺปญฺโญ อสมาหิโต เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย ปญฺญวนฺตสฺส ฌายิโน.

คนไม่มีปัญญา มีจิตไม่มั่นคง มีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี, คนมีปัญญา มีฌาน มีชีวิตอยู่เพียงวันเดียวประเสริฐกว่า

โกณฑัญญะ เรียนกรรมฐานในสํานักของพระพุทธเจ้าแล้ว ไปบําเพ็ญเพียรในป่า บรรลุพระอรหัต (เป็นพระอรหันต์) แล้วเดินทางไปเข้าเฝ้าพระศาสดาที่พระเชตวัน กรุงสาวัตถี ระหว่างทางท่านได้แวะพักค้างแรมบน แผ่นหินมีหลัง (ปิฏฐิปาสาเณ หมายถึง หินเรียบด้านหลังมีโขดหิน เมื่อท่านนั่ง พวกโจรมากลางคืนจึงเข้าใจผิดว่าตัวท่านและโขดหินเป็นตอไม้) ตอนกลางคืนมีพวก โจร ๕๐๐ เข้าไปปล้นหมู่บ้านแล้วหนีมาแวะพักบนบริเวณแผ่นหินนี้ มองเห็นท่านนั่งเข้าฌานอยู่ ก็เข้าใจว่า “นี่เป็นตอไม้” จึงนําห่อทรัพย์สิน ๕๐๐ ห่อวางสุมลงบนตัวของท่านจนมิดศีรษะ ความอ่อนเพลียทําให้พวกโจรหลับไป จนถึงอรุณขึ้นก็รีบหยิบห่อทรัพย์มาถือเพื่อเดินทางต่อก็เห็นพระโกณฑัญญะนั่งอยู่ คิดว่าเป็นอมนุษย์ จึงจะวิ่งหนี, ท่านพูดขึ้นว่า “อย่ากลัวเลย เราเป็นบรรพชิต” พวกโจรพากันหมอบลงที่ใกล้เท้าขอให้ท่านยกโทษ, ท่านยกโทษให้แล้ว หัวหน้าโจรกล่าวขอบวช แม้บรรดาลูกน้องก็ขอบรรพชา ท่านให้โจรเหล่านั้นบรรพชาแล้ว (= บวชเป็นสามเณร เพราะ ขณะนั้นท่านอยู่รูปเดียว ต่อมาภิกษุสงฆ์ก็อุปสมบทให้สามเณรเหล่านั้นด้วยวิธีญัตติจตุตถกรรมวาจา) แต่นั้นมาท่านก็ได้ชื่อว่า “พระขานุโกณฑัญญะ” (โกณฑัญญะตอไม้)

ท่านพาสามเณรเหล่านั้น (ท่านเรียกว่า เตหิ ภิกขูหิ = ภิกษุทั้งหลายเหล่านั้น) เข้าเฝ้าพระศาสดาในพระเชตวัน พระศาสดาตรัสถามว่า “โกณฑัญญะ เธอได้อันเตวาสิกแล้วหรือ?” (= ท่านเป็นอาจารย์ของพวกเขา) ท่านจึงกราบทูลเรื่องทั้งหมดให้ทรงทราบ, ตรัสสอนภิกษุเหล่านั้นว่า “การมีชีวิตอยู่แม้เพียงวันเดียวของพวกเธอ ผู้มีความเป็นไปถึงพร้อมด้วยปัญญาในกาลนี้ ประเสริฐกว่าผู้มีชีวิตอยู่นาน ๑๐๐ ปี แต่ตั้งอยู่ในการกระทําของคนมีปัญญาทรามเช่นนั้น คือ เป็นโจร)” แล้วตรัสภาษิตนี้, จบพระพุทธดํารัส ภิกษุ ๕๐๐ รูปนั้นบรรลุพระอรหัตพร้อมด้วย ปฏิสัมภิทา ๔

อธิบายพุทธภาษิต : ทุปฺปญฺโญ (มีปัญญาทราม) คือ ไม่มีปัญญา, ปญฺญวนฺตสฺส (ของผู้มีปัญญา) คือ ผู้เป็นไปกับปัญญา (ดู ธ.อ.๒/๓๙๗-๓๙๔)

คติธรรมความรู้ วิชฺชา อุปฺปตตํ เสฎฐา : บรรดาสิ่งที่งอกขึ้น วิชชาประเสริฐสุด